حلب مشهورترين منطقه شامات است كه از سی قرن قبل از ميلاد تمدن های مختلفی چون حيثيون، آشوري ها، مصری ها، يونانی ها و رومی ها را به خود ديده و پس از فتح اسلامی ـ در دهه دوم هجري ـ پايگاه بزرگي براي ورود اسلام به ساير نقاط آسيا، آفريقا و اروپا بوده است. حلب در زمان حضور ائمه(علیهم السلام)، هیچ‌ گاه مرکزی شیعی دانسته نمی‌شد؛ هرچند در قرون اوليه اظهار تشيع امري خطرناك به حساب مي آمد اما به‌ تدریج، با روی كار آمدن دولتهای شيعی و حضور اسماعیلیه و خاندان‌های شیعی و سادات، شیعیان در این مناطق پراکنده شدند. به قدرت رسیدن خاندان آل‌حمدان برای عالمان شیعی زمینۀ مناسبی پدیدآورد تا آموزه‌های شیعی را در این مناطق گسترش دهند و شيعيان كه در حلب و نواحی آن و بعلبك و آبادي هاي آن و جبل عامل و سواحل آن زندگي مي كردند، از زير چتر استتار تقيه بيرون آمدند و به ترويج مذهب جعفري همت گماردند.

در ابتداي قرن پنجم هجري، «صالح بن مرداس»‌ از قبيله بني كلاب به جنگ با حكومت فاطميان برخاست و پس از پيروزي دولت مقتدر شيعي بني مرداس را در حلب تأسيس كرد و در حفظ تماميت اراضي اسلام و مبارزه با رومي ها به سيف الدوله حمداني تأسي جست.

در اين عصر ناموران علم و ادب در سايه حكومت مقتدر آل مرداس به نشر و گسترش شريعت پرداختند. شعرايي چون معرّي و ابن سنان خفاجي، فقهايي از شاگردان مبرّز شيخ مفيد و سيد مرتضي در اين دوران زيستند و چون به زيور دانش اسلام آراسته بودند، نيك درخشيدند. مهاجرت علمایی مانند نعمانی و سلامة بن محمد به همین دلیل بود. از کوشش‌های این گروه، تبیین موضوع غیبت و رفع حیرت از جامعۀ شیعی، در اوایل عصر غیبت کبری بود. 

حلب دربازه ورود اسلام به آسیا، آفریقا، اروپا و مرکزی برای ترویج شیعه جعفری بوده است.

کلام امامیان حلب، در این دوره، تحت تأثیر مکتب قم بود. پس از ایشان نیز، با ظهور بزرگانی مانند ابوالصلاح و ابن‌زهره حلبی، کلام امامیه، در این منطقه، به ویژه در تنازع با اسماعیلیه و دیگر فرق مسلمان شکوفا شد. به اجمال می‌‌توان کلام امامیۀ حلب در نیمۀ قرن پنجم به بعد را متأثر از مکتب کلامی‌ بغداد دانست.

پايمردي شهرهايي بسان «حلب» در روزهاي اقتدار شيعه و افول قدرت حكام شيعي توصيف ناشدني است. علاوه بر آنكه ده ها دانشمند شيعي از آن به پا خاسته اند. علماي بني زهره از اين گروه فرزانه مي باشند.

حلب شهر اندیشمندان بزرگ شیعی و بستری برای رفع حیرت از جامعه شیعی در ابتدای دوران غیبت بوده است.

به حکومت رسیدن ارتقی ها و مقابله با شیعیان حلب

پس از آل مرداس، سلجوقيان و فرزندان ارتق در حلب به حكومت رسيدند، ارتقي ها اگرچه در حفظ تماميت ارضي حلب و جلوگيري از نفوذ مسيحيان صليبي به شهر مقاوم بودند، اما در نظام اجتماعي به فساد گراييدند و با جلوگيري از فعاليتهاي شيعيان حلب با ساختن مدارس براي اهل سنت به مقابله با شيعه پرداختند.
عمادالدين زنگي در محرم سال ۵۲۱ هجري بر حلب چيره گشت و احترام به افكار و عقايد مردم و پرورش فكر و انديشه و توجه خاص به انديشه مندان و متفكران در اين دوره از بين رفت.

شايد تاريخ حلب و ديگر نقاط شام بعد از قرن دوم، حاكمي متعصب تر از صلاح الدين به خود نديده باشد. او اگرچه در جنگهاي صليبي دلاورانه با مسيحيان جنگيد و بسياري از مناطق اسلامي را از آلودگي حضور رومي ها پاك كرد، ولي موضع گيري كينه توزانه اش نسبت به شيعه در حلب، مصر و… حذف اجباري «حيّ علي خيرالعمل» از اذان، عزل قضات شيعه از مسند قضاوت، كشتار فاطميان در مصر، قتل علويون، نابود ساختن ميراث فرهنگي در كتابخانه هاي قصر فاطمي و جامع الازهر و خلاصه تفرقه افكني بين شيعيان و اهل سنت از افتخارات اوست.

دوره قتل عام شیعیان و سادات من جمله شهید اول در شام

در سال ۶۵۷ هجري لشكر هلاكو به سمت بغداد روانه شد و چون المستعصم بالله را كشت، عزم حلب كرد و با محاصره و قتل عام مردم، حلب را تسخير كرد. سپس تيموريه و عثماني حلب را جزء حكومت خويش ساختند. شهادت سادات و دهها هزار نفر از شيعيان، از جمله شهيد اول، سيد هبةالدين موسي، سيد محمد آل شكر و شيخ علي خاتون در اين دوره رخ داده است.

حتی بعد از سقوط دو دولت شیعی حمدانی و مرداسی و روی کار آمدن قدرتمندانه سنیان یعنی زنگیان و ایوبیان و ممالیک، همچنان به جذب و میزبانی علمای شیعه به خود ادامه داد. هنوز در قرن چهاردهم ميلادی، با وجود آزار و تعقیبها که هر لحظه بلاد شام را در مینوردید، شمار علمای شیعه که به تنهایی در آن شهر زندگی میکردند تا پانزده نفر میرسید. خاندان کهن و برجسته بنوزهره از سادات حسینی که معتقد بودند که از نسل امام جعفر صادق(علیه السلام) هستند، از جمله خانواده های روحانی و هدایتگر شیعی بودند که در این شهر زندگی می‌کردند.

در واقع، منابع سنی، از آنها به عنوان عامل شیوع بدعتی در حلب یاد میکنند که از سوی حران آمده است، در حالی که آنها در اصل از مردمان مدینه بودند. بنوزهره از طریق به انحصار در آوردن مقام نقیب الاشرافی، به عنوان رهبر اشراف حلب به دست آوردند و در اواسط قرن چهاردهم برای آنها وقف بزرگی که مربوط به برخی روستاها و زمینهای حاصلخیز کشاورزی آن ناحیه بود، ایجاد کردند.
با پیروزی عثمانیها، تشیع در حلب رو به افول گذاشت. منابع ادبی تنها چند گزارش از بنو زهره ارائه میدهند اما از فعالیت های مذهبی شیعی آن ها آگاهی های روشنی در اختیار نمیگذارند. در نهایت در قرن شانزدهم، حضور تشیع در میان تاجران بزرگ و نیز جامعه اشرافی که در یکی از دو حرم از نوادگان علی(علیه السلام) در حلب زندگی میکنند، یعنی مشهد الحسین نمودار میشود. کامل الغزی، مورخ حلبی، به روشنی اظهار میکند که شیعه در پرده تقیه فعالیت میکردند تا قدرت را به ضرر سنیان به دست آورند، این فعالیت تا قرن هفدهم (دوازدهم) ادامه داشت. اما وی آنها را نمیشناساند یا نمیخواهد بشناساند.

مهمه دفترلری گزارش میدهد که گروه های قزلباش در اُرفه (Urfa) در سال ۱۵۷۴; گروهی در عینتاب در سال ۱۵۷۰ و در راس آن ها شاه اسماعیل دروغین در منطقه اِلبستن (Elbistan) به سمت شمال مَرعش، و همچنین حزب اردبیل، در خود حلب وجود داشته اند.

زمانی که به دیوان حکومتی مراجعه میکنیم، بنی زهره را در سال ۱۶۳۰ میبینیم که در عمل برخورد نزاعگرایانه از موضع خود ندارند، به ویژه در باره شخص احمد افندی زُهْروی. 

با پیروزی عثمانی تشیع رو به افول گذاشته اما در پرده تقیه به فعالیت خود ادامه می دهد.

من جزئیات زیادی را در ارتباط با زهروی ها ملاحظه کردم که بر اساس آنها میتوان اظهار کرد که میان سالهای ۱۶۳۰ تا ۱۶۸۰ آنها به صورت یک گروه محدود از نخبگان محلی بودند که این خود نتیجه فعالیت های شدید و گسترده اقتصادی آنها در باب تجارت، پرداخت وام، تولید صابون و داشتن مقام های رسمی بود

آنها همچنین پیوندهای اجتماعی ـ سیاسی استواری را با دیگر خاندانهای برجسته از طریق ازدواج فراهم آوردند، خاندان هایی مانند کواکبی که از عالمان مذهبی و مفتیان بودند. احمد زهروی برای مدتی مسؤولیت موقوفات مکانهای مقدس منطقه حلب (۴۲ ـ ۱۶۳۹) و «قسام عسکری» (۴۵ ـ ۱۶۴۴) دو منصب مهم را بر عهده داشت.
در سال ۱۶۵۴ و ۱۶۵۶ احمد زهروی و برادرش بهاءالدین، وقفی را شامل دو کارخانه صابون سازی، مغازه، باغ های میوه و زمینهای کشاورزی ایجاد کردند.

نیمه نخست قرن هیجده، پایان تشیع در حلب بود و عقیده اصیل شیعی محدود به چند روستا در ادلب و جبل سماعه گشت.

وقفنامه های این دو مورد، نشان میدهد که آنها وفادار به ایمان مذهبی پدران خود بودند به این ترتیب که در باره این دو مورد هبه قطعی آمده است که بر فرض از بین رفتن خاندان آنها، باید نیمی از وقف برای مشهد المحسن، دومین مکان مقدس در حلب و نیم دیگر آن برای هزینه زائران حرم امام حسین(علیه السلام) در کربلا باشد. صرف نظر از اختصاص این بخشش ها به حرم موجود در حلب، اختصاص آن به زائران مهمترین حرم در جهان شیعه که در کنترل و سرپرستی سادات عراق و حوزه اقتدار صفویان بود، امری شگفت انگیز و بینظیر برای حلب است. زوال زهروی ها در دهه پایانی قرن هفدهم و اضمحلال تقریبا کامل آنها در نیمه نخست قرن هیجدهم، به معنای پایان تشیع حلب بود. تمایلات هواخواهانه نسبت به امام علی(علیه السلام) در مراسم سالانه در روز عاشورا در قرن نوزدهم باقی ماند، در حالی که عقیده اصیل شیعی محدود به چند روستا در منطقه اِدْلِب (Idlib) و جبل سماعه شد.

منابع: مقدمه شرح غنیة النزوع ایت الله سبحانی و فصلنامه میقات حج ۱۳۷۶ شماره ۲۲

منبع: https://rasoulalsalam.com