حجت‌الاسلام ­والمسلمين دکتر محمد شقیر استاد فلسفه اسلامی در دانشگاه ملی لبنان در بیروت و همچنین رئیس دانشکده مطالعات اسلامی دانشگاه اسلامی در لبنان می باشند. ایشان پس از شروع تحصیلات حوزوی در لبنان حدود ۸ سال در ایران به تحصيل و تدریس سطوح عالی علوم دینی اشتغال داشته و از اساتید بزرگواری همچون آیت‌­الله جوادی آملی بهره برده­‌اند. از جمله تألیفات ایشان می‌­توان به «نظریة المعرفة عند صدرالمتألهین الشیرازي»، «الاصلاح الدینی هل کان هدفاً للحسین علیه السلام»، «دراسات فی الفکر الدینی»، «فلسفه الدولة فی الفکر السیاسي الشیعي» اشاره کرد. ایشان در یادداشت پیش­رو به برخی از آسیب­‌هایی که امروزه در راه دستیابی به علوم انسانی اسلامی با آن مواجه هستیم، پرداخته‌­اند.

در جمهوری اسلامی ایران تلاش های بسیاری برای تحول در علوم انسانی و اسلامی­‌سازی آن صورت گرفته که بی­‌تردید آثار و نتایج بسیاری داشته و چشم­اندازها و نقشه­‌های عملیاتی برای نتیجه­بخشی این تلاش­ها ترسیم شده است؛ اما برای رسیدن به نتایج کامل­تر، لازم است به امور دیگری نیز توجه شود؛ از جمله تعامل بهینه جوامع اسلامی با یکدیگر که به ثمربخشی هرچه سریع­تر این پروژه کمک شایانی می­کند.

در این مجال مختصر، به مسائلی کلی در مورد این پروژه و ضرورت­ها و نیازهای آن، اشاره می­کنم. بنده به دلیل فعالیت­های علمی و مطالعات شخصی و همکاری­هایی که با برادران ایرانی داشته و دارم، از تلاش های مؤسسه­های پژوهشی در ایران که مرتبط با علوم انسانی و تحول در آن هستند، اطلاع دارم و آگاهانه عرض می­کنم که تأثیر این تلاش­ها در کلیات و مباحث ریشه­ای، بسیار بیشتر از تأثیر آن در جزئیات و تفصیلات و مسائل علوم بوده است.

برای مثال در پروژه­ای در موضوع نظریه تربیتی -که در ایران در مباحث فلسفه تعلیم و تربیت، با آن شیوه پیش می روند- با مجموعه­ای از استادان دانشگاهی و فضلای حوزوی همکاری می کردیم؛ هر کدام از همکاران، نظرات و نکته­های خود را بیان می­کردند و بدین ترتیب نظریات متعددی مطرح شد. هنگام بررسی طرح­ها، متوجه شدیم که در طرح پیشنهادی ایران، مبانی و کلیات بسیار پررنگ است و به فروع و جزئیات آن توجه ناچیزی شده است که چه­بسا به دلیل تأثر فضای علمی ایران از فلسفه اسلامی است؛ اما در طرح­های دولت­ها و صاحب­نظران غربی در همین موضوع، به جای توقف در کلیات و مبانی، بر امور عملیاتی و جزئیات تأکید شده بود و واقع و عینیت را مدنظر قرار داده بودند.

اینجا این سؤال مطرح می­‌شود که آیا در مقام نظریه­‌پردازی برای رسیدن به علوم اسلامی نمی­توانیم به روش و اسلوبی دست یابیم که آن نظریه یا پروژه، هر دو فضیلت را دربرداشته باشد؟ یعنی مؤسسه­ای باشد که در کنار طرح مباحث معرفتی و کلیات و مبانی، واقع و عینیت را هم با قوت مدنظر داشته و به آنها نیز پرداخته باشد؛ مانند درختی که هم ریشه­هایی قوی و تنومند دارد و هم ساقه و شاخه­هایش فراوان و پربار است.

در مورد نظریه­های متفکران اسلامی، با توجه به ریشه‌های این نظریات، چنین تصور می­شود که طبیعتاً شاخه­هایی پربار نیز دارد؛ اما متأسفانه ثمرات این نظریه‌ها که امروز نزد ما مسلمانان هست، تناسبی با آن ریشه­های تنومند ندارد. لذا باید به سمت­وسویی حرکت کنیم که ضمن حفظ قوت در مبانی و ریشه­ها، در امور عملی نیز ضعف و نقص نداشته باشیم. باید تفکر و نظریه پیوسته بسط یابد و مفردات قضایای تفصیلی حاصل گردد و نتایج این نظریات، به مردم برسد و در جامعه اجرا شود.

 امروزه مشکل اصلی ما نداشتن روشهای مناسب است. البته بنده در این مجمل، فقط بنای توصیف وضعیت را دارم و درباره علت این کمبودها که اسباب تاریخی و فکری و… دارد، بحث نمی­کنم. در سنت علمی ما مسلمانان این ظرفیت علمی وجود دارد که منطق­ها و روش­های لازم برای تحصیل علوم و پایین­دستی را داشته باشیم و بتوانیم از کلیات و مبانی به قضایای تفصیلی و ثمرات عینی برسیم.

شکی نیست که دیگران در جزئیات از ما سبقت گرفته­اند -با چشم‌پوشی از صحت یا نادرستی یافته­هایشان- آیا ضرورت دارد که ما نیز در این موضوع ورود کنیم تا بفهمیم چگونه به این جزئیات دست یافته‌اند؟ بی­شک بررسی دلایل این مسئله بر ما واجب است که چگونه ریشه­ها و کلیات نزد ما بسیار قوی است، اما شاخه­ها و میوه­ها متناسب با آن ریشه­ها نیست. مثلاً آیا جامعه می‌تواند از طرح­های تربیتی که متفکران ما عرضه می­کنند استفاده کند، یا فقط فلاسفه و نخبگان و دانشگاهیان از این نظریه­ها بهره می­برند؟ طرح نظریات تربیتی برای این است که در نهایت، مردم از آن استفاده کنند؛ اما در جایگاه علمی، این ثمره­ها را نمی­یابیم.

 به نظر بنده باید در هندسه و چارچوب تلاش­هایی که در این موضوع می­شود، بازنگری کنیم؛ به این معنا که چه مقدار باید نظریه پردازی کنیم؟ چگونه نظریه­پردازی کنیم؟ چه مقدار زمان باید صرف شود و چه تلاش­هایی باید صورت گیرد تا یک نظریه ایجاد شود؟ بنای علمی چه مختصاتی باید داشته باشد؟ همه این عناصر باید بررسی و کارشناسی شوند تا نتیجه عمل­مان متوازن، متکامل و مؤدی مقاصدمان باشد.

در اینجا بنده می‌توانم درباره برخی از تلاش‌های برادران ایرانی و غیر آنها در این چارچوب، ملاحظه روشی (در برابر ملاحظه محتوایی) انجام دهم؛ اما این ملاحظه روشی، احتیاج به تلاش‌های بسیار و تأمل دارد و چه­بسا راه‌حل، در مهندسی این طرح برای رسیدن به غایت و مقصد باشد.

 روشی که امروزه در اسلامی‌سازی علوم وجود دارد، روش تأسیسی نیست. ما در نهایت امر می­خواهیم که نظریات­مان را به شیوه اصیل بنا کنیم. لذا بر ماست که ابتدا مبانی را منقح کنیم؛ سپس به سوی طبقه­های بعدی ساختمان علم برویم که طبیعتاً باید با مبانی و ارزش‌های ما انسجام و تناسب داشته باشند و از این مبانی استمداد می­گیرند. در این صورت اگر حتی از مواد و عناصری استفاده کنیم که در شرق و غرب تولید شده باشند، ولی با این ریشه­ها و مبانی انسجام دارند، گمراه نمی­شویم وبرای اینکه این بناها و طبقه­های بعدی را بسازیم، باید بدون هیچ­گونه مشکلی از این عناصر در سیستم خودمان استفاده کنیم.

فرض کنیم ما در ساحت­های تکنولوژی و علوم طبیعی و انرژی و… از غرب جلوتر باشیم و ایران نهایت تلاش خود را کرده باشد؛ با این حال ببینیم که در غرب ایده‌ای مناسب در این چارچوب وجود دارد؛ بحث بنده این است که آیا نمی­توانیم از آن استفاده کنیم؟

به نظر بنده برای رسیدن و تفصیلات و مفردات به طریقه اسلامی سه راه بیشتر وجود ندارد :

یک راه این است که مبانی را محکم و ریشه ها را استخراج کنیم؛ اما آنچه بر این ریشه‌ها و مبانی بنا می‌شود و در عمل و واقع عینی مورد توجه قرار می‌گیرد، ضعیف باشد که طبیعتاً انتخاب صحیح نیست؛

 دوم اینکه برخی از مبانی و ریشه­ها را استخراج کنیم، سپس به سمت غرب برویم و از دستاوردهای آنها بدون توجه به هماهنگی یا ناهماهنگی­شان با مبانی، استفاده کنیم که طبیعتاً تقلید کورکورانه است و راه صحیحی نیست؛

سوم اینکه مبانی و ریشه­ها را محکم کنیم؛ سپس طبقات بعدی را قوی و متین بسازیم؛ به گونه‌ای که بتوانیم با غرب رقابت کنیم بلکه از آنها سبقت بگیریم. حتی در نگاه استقلالی و بدون توجه به رقابت با غرب، بتوانیم افکار عملیاتی و نیازهای عملیاتی را تولید کنیم تا نیازی به غرب نداشته باشیم.

 نظریه سوم نظریه اکتفای ذاتی است که امام خمینی (ره) بر آن تأکید می‌کردند و در ایران هم تلاش می‌شود این راه پیموده شود.

برای عمل کردن به راه سوم، باید هندسه و چارچوب صحیح را مشخص ساخت و بیش از اندازه بر مبانی و ریشه­ها تمرکز نکرد.

راه سوم منافاتی ندارد با اینکه بتوانیم از دستاوردهای دیگران نیز استفاده کنیم. البته باید معیارها و ضوابطی داشته باشیم که از ریشه‌ها و مبانی به دست آمده باشند تا بتوانیم آنچه را متناسب با مبانی و ریشه­هاست، به کار گیریم و آنچه را که با آنها تناسب ندارد، ترک کنیم. لذا مسئله مهم­تر، این است که تلاش های خود را در این چارچوب متمرکز کنیم تا در این چارچوب روشی، بتوانیم افکار و آرای خود را بنا کنیم. ما کماکان در ابتدای مسیر هستیم و هنوز گام‌های جدی و اساسی برای رسیدن به این مهم برنداشته‌ایم؛ اما هنگامی که به چارچوب توجه داشته باشیم، چه­بسا سریع­تر به نتیجه برسیم. متأسفانه خلأهای بسیار مهمی در بین متفکران و متولیان این امر وجود دارد که مانع بزرگی برای رسیدن به این هدف است؛ این مسئله در لبنان بسیار بیشتر به چشم می‌خورد؛ اما امتیاز علوم انسانی این است که باعث هم­زبانی و همفکری بیشتر بین مذاهب مختلف اسلامی می­شود؛ زیرا در مراحل روبنایی که همان تولید شاخه­های مختلف علوم انسانی شیوه و مسیر غالباً عقلایی است. اگرچه مناهج و اسلوب­های ما برگرفته از نقل است؛ با استفاده از روش­هایی که مورد اتفاق نظر مذاهب مختلف است، می‌توان گامی در مسیر اتحاد و تقریب جوامع اسلامی برداشت.

منبع: https://rasoulalsalam.com