حجت الاسلام و المسلمین شیخ جعفر المهاجر در سال ۱۹۴۱ میلادی در خاندان مشهور ال ابراهیم در شهر بعلبک چشم به جهان گشود. اين روحانی شیعه و محقق دانشگاهی صاحب تألیفات بسیاری خصوصاً در جنبه‌­هایی که کمتر به آنها پرداخته شده، همچون تاریخ لبنان و تاریخ جبل عامل است. ايشان تحصيلات حوزوی را در لبنان آغاز و در نجف و نزد علمای بزرگی مانند آیات عظام خویی و حکیم و مرحوم مظفر و شهید صدر ادامه دادند و پس از بازگشت به لبنان تحصیلات آکادمیک را نیز ادامه داده و در رشته تاریخ مدرک دکترای خود را کسب نمودند. وی که تا سال ۲۰۰۴ مسئولیت قضاوت بر طبق مذهب شیعه را برعهده داشته است و هم‌­اکنون رئیس مرکز بهاءالدین العاملی لبنان در بعلبک می‌­باشد. این مرکز به منظور تحقیق و مطالعه مباحث تاریخی  و اجتماعی تأسیس شده است. شیخ جعفر المهاجر در حال حاضر مشغول به بحث و تألیف کتب مختلف به خصوص در عرصه­‌های تراجم و رجال می‌­باشد. تابه­‌حال حدود ۲۵ کتاب از ایشان به چاپ رسیده است که از مهم­ترین آنها کتاب «جبل عامل بین الشهیدین»، «الهجرة العاملیة إلی إیران فی العصر الصفوی» و «جبل عامل تحت الإحتلال الصلیبی» را می‌­توان نام برد. 

پرسش: اجتهاد امروزه چه ویژگی­هایی داشته و چه تفاوتی با دوره‌­های پیشین دارد؟

پاسخ: تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، فقه در اتاق­های دربسته بود و عبارت بود از فقه نص منقول، بنابراين ارتباطی با آنچه در خارج روی می­داد نداشت؛ در حالی­که همگان بر این عقیده‌­اند که فقه تنظیم­‌کننده زندگی مسلمانان است. دلیل این امر و دوری فقه از فضای زندگی مردم، علل سیاسی و غیرسیاسی دارد که همگان از آن اطلاع دارند و نیاز به تکرار آنها نيست.

اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی، فقه و فقیه مسئول هر کار کوچک و بزرگی شدند که مردم در زندگی با آن روبرو می­شوند. طبیعتاً فاصله بین آن فقه و این فقه که در همه صحنه­های حیات مسلمین اثر می‌گذارد، فاصله­ای طولانی است و پیمودن این مسافت نيز امر خطیر و مهمی است که به تلاش بسیاری نياز دارد.

در بحث­‌ها و گروه‌­بندی‌­های فقهی که امروزه در قم جریان دارد، بنده خود را جزو گروه دوم می­دانم. گروه اول قضیه­ای به پایان رسیده است؛ یعنی نمی­توان از مراجع بزرگ توقع داشت که با این واقعه‌­ها و اتفاقات جدید همراهی کنند. آن بزرگواران در تمام عمرشان به شیوه­ای متفاوت با شیوۀ امروزی زندگی کرده­اند و این امری طبیعی است و نقص به حساب نمی­آید. لذا کسانی از نسل ما که اهلیت این امر را دارند، باید به سریع­ترین وجه ممکن فاصله طولانی میان این دسته­های فقهی را بپیمایند. در فقه نصوصی وجود دارد که شایسته است فهم جدیدی درباره­شان حاصل شود. همچنین نصوصی وجود دارد که باید به صورت کلی کنار گذاشته شوند؛ زیرا آنها برای دوره و زمان و شرایط خاصی بودند که امروزه دیگر وجود ندارد. امام خمینی (ره) با اینکه از گروه اول بودند، اما با سرعت داخل در گروه دوم شدند. بسیاری از امور فقهی که ایشان به آنها توجه کرد، قبل از قیام و انقلاب در ذهن ایشان وجود نداشت و اگر کسی غیر از امام، سخنان ایشان را بیان می­کرد، تکفیر می­شد؛ مثلاً درباره رابطه بین نص و زمان و مکان.

این موضوع نزد امام خمینی (ره) جایگاه بالایی داشت؛ اما از گروه اول نمی­توان توقع داشت که بر طبق این قاعده عمل کنند. بنده در مقاله­ای با عنوان “افق‌های آینده برای حرکت اجتهاد” پیشنهاد هایی طرح کردم که امروزه باید فقه به چه مسائلی بپردازد.

 پرسش: اگر ممکن است با ذکر چند مورد، به تفاوت این دو دیدگاه و ثمراتی که بر هر نگاه مترتب می­‌شود اشاره بفرمایید.

پاسخ: به عنوان مثال مسئله “هنر” یا “بانک” سزاوار نگاه جدید است. مثلاً در آن دیدگاه اول (فقه اتاق دربسته) بانک مؤسسه­ای ربوی است و خلاص؛ اما اگر با نگاه دقیق بررسی کنیم، چه کسی از بانک مستقل است؟ من؟ شما؟ جمهوری اسلامی؟ امروز هیچ تجارت و هیچ سیاست و هیچ کار مالی­ای بدون تعامل با بانک امکان­پذیر نیست؛ همان بانکی که نزد ما مؤسسه­ای شیطانی است. استاد ما شهید سیدمحمدباقر صدر، نخستین شخصی بود که در این مسئله ورود پیدا کرد؛ اگرچه نتوانست نتیجه مهمی به دست آورد زیرا نتیجه احتیاج به فکر اقتصادی نیز دارد و فقط با نگاه فقهی نمی­توان به نتیجه رسید. باید نگاه فقهی و مالی با همدیگر ادغام شوند تا روشن گردد که چگونه می­توان کارهای بانک را با احکام شرعی مطابق کرد. زیرا اگر امور به همین صورت فعلی باشد، نمی‌توان مراوده مناسبی بین عملیات بانکی و احکام شرعی به وجود آورد، مگر با چشم­پوشی از برخی امور. شهید صدر باب این کار را باز کرد، اما پس از او کسی را نمی­شناسم که در این امر وارد شده باشد و شکی نیست که ما پس از این بزرگوار و امثال او، مانند شهید مطهری، در پرداختن به این مطلب مهم پیش نرفته­ایم.

اما اینکه ایستاده­ایم یا عقب‌گرد کرده‌­ایم، پرسشی دقیق است و به تفکر بیشتری نیاز دارد. این در حالی است كه اهل سنت در این امر از ما سبقت گرفته­اند و در مسیر این مسابقه، فاصله­ای طولانی با ما ایجاد کرده­اند. بنده فعالیت های آنها را در این موارد پیگیری می‌کنم.

مثلا مسئله زن و پرداختن به آن از منظر فقهی، امر مهمی است. زنان در جمهوری اسلامی در همه امور همدوش مردان به ایفای نقش می‌پردازند. در ادارات دولتی و مراکز تجاری فعالیت می­کنند قبل از اینکه در فقه جایگاه این مسائل روشن شده باشد. این همان فاصله‌­ای است که ميان فقه و زندگی مردم وجود دارد.

در مسئله هنر می­گوییم موسیقی و غنا حرام است؛ در عین­‌حال که با انواع موسیقی و حتی غنا سروکار داریم. اجازه دهید حکایت شیرینی را عرض کنم. پس از پیروزی انقلاب اسلامی از ما برای شرکت در مجلسی در یکی از مساجد قدیمی بعلبک دعوت كردند. وارد مسجد شدیم و دیدیم یک گروه موسیقی با همه آلات موسیقی جلوی محراب حضور دارد. یکی از شاعران قدیمی بعلبک در کنار بنده نشسته بود و به بنده گفت: آیا به ذهن تو می­رسید که روزی با عمامه وارد مسجد شوی و در آن با گروه موسیقی مواجه ‌شوی؟ البته بنده پاسخ او را دادم که اوضاع تغییر کرده و نمی­توان این گروه موسیقی را با گروه های موسیقی دیگر مقایسه کرد؛ اما اگر بخواهیم ببینیم که این مسائل در فقه مورد بازخوانی واقع شده یا نه، خیر اتفاقی نیفتاده است. فتاوای امروزه همان فتاوای قدیم است. کدام کتاب فقهی­ای از غنا تعریف کاملی ارائه داده است؟ در همه کتب در تعریف غنا می­گویند «آنچه در بین اهل فسق متعارف است» و نتیجه این است که در واقع تعریف مشخصی برای غنا در نصوص وجود ندارد. موسیقی و غنا در تاریخ ما هیچ وقت آنگونه که در میان غربی‌ها به عنوان یک هنر شناخته می‌شود شناخته نشده؛ بلکه در تاریخ ما موسیقی و غنا، بخشی از زندگی فاسقان و فاجران بوده است.

مسئله سیاست نیز همین گونه است. مسئله ولایت فقیه چه مقدار تبیین شده؟ آیا هر فقیهی ولایت دارد و وارث انبیاست؟ نظریه ولایت فقیه پروژه­ای اجتماعی-سیاسی است که بر ریاست اشخاصی که هر کدام به طرق مختلف فکر می‌کنند و از یکدیگر دور هستند بنا شده است. آیا با این پروژه می­توان جامعه را اداره کرد؟ یکی از بزرگترین دستاوردهای امام خمینی (ره) که حکومتش را با شعار ولایت فقیه برقرار کرد، این است که خود ایشان از کسانی است که از ولایت فقیه به آن معنای سنتی­اش گذر کرده­اند. هنگامی که امام خمینی (ره) به ایران آمد، همه ایران منتظر پروژه ایشان بود، اما هنگامی که از ایشان پرسیدند می­خواهید در این کشور چه کنید، ايشان فرمودند از مردم بپرسید.

این چه معنایی دارد؟ این اولین گذر از ولایت فقیه به معنای سنتی آن است. حقیقت آن است که در ایران ولایت فقیه به معنای سنتی وجود ندارد. آنجا مردمی هستند که انتخاب می­کنند. مجلس شورای اسلامی است که قوانین را تصویب می‌کند و مجلس خبرگان وجود دارد كه بر اعمال فقیه نظارت می‌کند و قدرت آن را دارد که اگر شرایط خاصی به وجود آمد، او را عزل کنند. همچنین مجلسی به نام مجمع تشخیص مصلحت نظام وجود دارد که بر مجلس شورا نظارت می­کند. این اندیشه، اندیشه­ای است که غرب وقتی نظام اسلامی را مورد انتقاد قرار می‌دهد، آن را نمی­فهمد. بله، مجلس شورا محدوده مشخصی دارد و از احکام ثابت اسلام تجاوز نمی­کند؛ همان­طور که در قوانین روزانه که تصویب می­کنند مشاهده می‌کنیم.

ما امروزه به تصویر پیشتازانه­ای نياز داریم که امام خمینی (ره) شروع به ایجاد آن کرد و باید در رابطه­اش با مردم بهینه­تر گردد؛ مردمی که در راه برپایی ارزش­ها که بر فقه بنا نهاده شده است جان داده­اند. این حکومت رایگان برپا نشده، بلکه با نثار خون­های مردم استقرار یافته و این مردم صاحبان فضل هستند. مردم کسانی هستند که مقاومت و پایداری کردند تا این نظام محقق شود. نمی‌توان به آنها گفت که حقی ندارید و حق فقط برای فقیه است.

امیرمؤمنان علی (ع) بعد از قتل عثمان، با پیشنهاد خلافت روبرو شد. ایشان ابتدا قبول نکردند، اما هنگامی که دیدند مردم همگی این درخواست را دارند، قبول کردند. چرا؟ به سبب تواضع در برابر مردم. حکومت امری مربوط به مردم است و مربوط به نص الهی نیست. پیگیری بهینه­سازی فقاهت با توجه به واقعیات جامعه، وظیفه­ای است که باید به آن بپردازیم و شما در این مجله باید با این فکر و نظریه همراهی کنید و به آن بپردازید.

پرسش: ما هنگامی که با تاریخ فقه و اجتهاد مواجه می‌شویم، می‌بینیم که توسعه و تحول در تفقه و اجتهاد امری بدیهی است. شما به عنوان شخصی که با تاریخ و دوره­های فقهی آشنا هستید، در این باره چه نظری دارید؟

پاسخ: بنده کتابی نوشته­ام به نام “نشأة الفقه الإسلامی الإمامی و مدارسه” که به­زودی توسط مرکز تمدن چاپ می­شود و کتاب مفصلی است. از جمله مطالبی که بنده در این کتاب به آنها پرداخته­ام، این است که ما فکر می­کنیم که فقه از قدیم­الأیام وجود داشت؛ در حالی­که این­گونه نیست، بلکه فقه نتیجه تطور نص منقول است و این­گونه به وجود آمده است. این تطور هم به­آسانی به دست نیامده است. سرهای بسیاری بریده شد تا اینکه به این نقطه رسیدیم.

اشخاصی مثل ابن­جنید از بزرگان ما به شمار می­آیند، اما نمی­توان آنها را فقیه نامید؛ بلکه اشخاصی مانند شیخ طوسی را آرام­آرام می­توان فقیه به حساب آورد. فقه در حله متولد شد و شهید اول، فرزند حله است. جبل­عامل فرزند حله است. ایران امروز نیز فرزند حله است.

بله، اگر بخواهیم تأثیرات فضاهای مختلف علمی را در فقه و تفقه در نظر بگیریم، قم مادر همه نگاه­های فقهی است؛ اما فقهی که امروزه در بین ما وجود دارد، فرزند و نتیجه مکتب حله است که از آنجا به جبل­عامل و سپس به اصفهان منتقل شده است. پس فقه نتیجه قرن­ها تفکر و اندیشه­ورزی است. شیخ طوسی در قرن پنجم فقیه نبوده، بلکه مرحله نقل را خاتمه داده است. شیخ مفید و سیدِ مرتضی فقیه نبوده­اند. شیخ مفید که متکلم بوده است. سیدِ مرتضی هم نظریه­ای خیالی را بر پایه مطالب عقلی بنا کرد و ارائه نمود ولی به نتیجه و سرانجامی نرسید. ایشان -متأثر از سبک کلامی خود- نظریه­ای با عنوان “فقهی یقینی” مطرح ساخت و بنا داشت با نگاهی کلامی و دیدگاه عقلیِ صرف به فقه بنگرد که این پروژه شکست خورد و چیزی از آن باقی نماند. حرکت و پرش از شیخ مفید به شیخ طوسی آغاز شد. [پایه­گذاران] نهضت حله نیز همگی از شاگردان ابوعلی بودند. حله نخستین شهر و بنای شیعی است که به دنبال ایجاد محتوای فرهنگی شیعی بود. این شاگردان نخستین کسانی بودند که نظریات شیخ طوسی را مطالعه کردند. چهار نفر از آنها سریانی و باقی عرب بودند. [مکتب] حله در گام اول با این افراد بنا شد و سپس با دیگران کامل گردید؛ افرادی مانند هبة­الله السوراوی سریانی، پسرش حسن سریانی، پسرش حسین سریانی، حسین بن ابی­طی مقدادی عرب و البته علی ابن ابراهیم عریضی كه سرآمد این عرب­هاست. پس چهار نفر از شش نفر پایه­گذاران مکتب حله، سریانی هستند؛ اما نسل بعدی همگی عرب بودند. لذا [مکتب] حله بر [پایۀ تلاش] سریانی­ها و عرب­ها پایه­ریزی شد و این عظمت تشیع است که می‌تواند تمام الگوها و شیوه­های فکری را در خود حل کند. در آن دوره سریانی­ها از عرب­ها بسیار پیشی گرفته بودند؛ زیرا در آن دوره آنها تمدن عراق قدیم را به ارث برده بودند و آن تمدن را فراگرفته و در فقه داخل کرده و فقه را گسترش داده بودند. قدرت فقه شیعی در این است که توانسته همه این تحولات و وقایع را در دل خود جای دهد و در خود هضم کند. غیر از فقه شیعه، [فقه دیگری] نمی‌تواند به این دستاوردها برسد. شیعه توانست و به این دلیل فقه شیعه تا این زمان از فقه غیرشیعه سبقت گرفته است. به نظر بنده سنت یک چیز است و حدیث چیز دیگری؛ شریعت با سنت و حدیث متفاوت و فقه نیز با هر سه متمایز است.

پرسش: حوزه‌های لبنان تا به امروز چه مراحلی از اجتهاد و تفقه را به خود دیده است؟

پاسخ: برای رسیدن به پاسخ این پرسش، نظر شما را به مطالعه کتاب جبل­عامل بین الشهیدین جلب می­کنم. موضوعی که اشاره کردید به طور مستوفا در این کتاب بررسی شده است؛ اما به­طور خلاصه باید بگویم که فقیه فقط شهید اول است و همه تشیع، فرزند شهید اول هستند و خود شهید اول نیز فرزند حله است.

پرسش: از زمان شهید اول تا محقق کرکی، شاهد ظهور علمای بزرگی در لبنان هستیم که با هجرت محقق کرکی به ایران، عمده این بزرگان به ایران و اصفهان نقل مکان کرده­اند. پس از این دوره، کدام­یک از علمای متأخر لبنان را می­توان در این جایگاه قرار داد؟

پاسخ: نهضت و حرکت فقهی در لبنان از شهید اول آغاز و به شهید ثانی ختم شد. [نهضت] جبل­عامل با شهادت شهید ثانی به پایان رسید و به دلیل همین بزرگی و عظمتشان، مردم این اسامی را به آنها اعطا کردند؛ یعنی مردم نیز با آنها همراهی می­کردند و تأثیر می­پذیرفتند. حقیقت مسئله این است که نهضت جبل­عامل با شهادت شهید ثانی به پایان رسید تا در ایران جوانه بزند. پس از ایشان هر آنچه از علما در لبنان چشم به جهان گشودند، مانند شعله­ای بودند که مورد استفاده قرار می‌گرفتند؛ اما بیشتر تأثیر منطقه‌ای و تبلیغی داشتند. بسیاری از آنها فقهای بزرگواری بودند، اما فقیه بزرگوارِ به تنهایی کفایت نمی‌کند، بلکه به محیط و بستر مناسب نیز نیاز دارد و این بستر با همه امکانات به ایران نقل مکان کرده بود.

به نظر بنده حتی حوزه علمیه نجف نیز تأثیر و نقش درخور توجهی مانند جبل عامل و حله نداشته است. نجف می­گیرد، اما اعطا نمی­کند. مسئله، بزرگواری آن عالم یا عالمی دیگر نیست؛ بلکه مسئله ایجاد و تشکیل یک مدرسه و مکتب است؛ مانند قم که در صدر یک پایگاه اساسی بود و همه نصوص را جمع­آوری و آنها را تنظیم و تبویب کرد. سپس بغداد آمد که قدم­به­قدم ما را به سمت فقه رهنمون ساخت. مکتب حله شکل گرفت و علما تبدیل به مجتهدین شدند و سپس مکتب جبل­عامل شکل گرفت که در آن اجتهاد به جامعه نیز سرایت کرد و ارتباط عمیق با جامعه برقرار شد. در این پروژه، نجف هیچ نقشی نداشت. همه این نتایج را، نجف از تلاش­های قبل از خود گرفت؛ اما چه چیزی اعطا کرد؟ در نجف غیر از کتاب جواهرالکلام چه چیز دیگری وجود دارد؟ در حالی­که در مکاتب پیش از آن، ده­ها کتاب وجود دارد که [مکاتب] قم و حله آن را ارائه کرده­اند. حتی برای مثال، علامه سید ابوالقاسم خویی نیز در بالون فقه و اصول دمیدند و آن را بزرگ و بزرگ­تر کردند؛ اما آیا واقعاً تغییری در مقیاس فقه پدید آمد؟!

تحول و چشم­اندازی که ما در انتظار آن هستیم، خارج شدن فقه از اتاق‌های دربسته است و این تنها راه خروج ما و گذر از مرحله سابق به مرحله جدید است. شکست ما (لا سمح الله) این است که با مردم همراهی نکنیم. شکست ما این است که با این اتفاق نورانی و بزرگی که عبارت است از [حضور در] نخستین کشوری که دولت عادل برپا کرده (که اطاعت آن واجب است( همراهی نکنیم.

امروز شرایط لبنان با شرایط ایران کاملاً تفاوت دارد. در لبنان ما از لحاظ فقهی آزاد هستیم و هیچ مانعی نداریم؛ اما در ایران باید دید دولت و مسئولین از جامعه چه می­خواهند؛ بلکه همه اوامر دولت، احکامی هستند که بر ما واجب است از آنها تبعیت کنیم.

پرسش: آیا می­توان گفت این فقهی که مدنظر شماست و اجتهادی که در مسیر آینده خود باید به آن سمت­و­سو برود، فقه حکومتی است؟

پاسخ: طبیعتاً [همین­طور است]. در تاریخ اسلام،  جز در زمان رسول مکرم اسلام (ص) و ایام امامت امیرالمؤمنین (ع)، سابقه نداشته دولتی عادل برپا شود که پیروی از آن واجب باشد. امروزه نخستین بار است که یک حکومت عادل شکل می­گیرد و این اتفاق جدیدی است. اگر با این مسئله همراهی نکنیم، کماکان در اتاق‌های دربسته و نص باقی می­مانیم و فقه کارکرد و جایگاه خود را در جامعه از دست می­دهد. هنگامی که امام خمینی (ره) این کلام را فرمودند که نص فرزند زمان و مکان است، از این حقایق سخن می‌گفتند و نتیجۀ پیاده کردن عنصر زمان و مکان در فقه، رسیدن به فقه حکومتی است.

تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، فقه در اتاق­های دربسته بود و عبارت بود از فقه نص منقول، بنابراين ارتباطی با آنچه در خارج روی می­داد نداشت؛ در حالی­که همگان بر این عقیده­اند که فقه تنظیم­کننده زندگی مسلمانان است .دلیل این امر و دوری فقه از فضای زندگی مردم، علل سیاسی و غیرسیاسی دارد که همگان از آن اطلاع دارند و نیاز به تکرار آنها نيست.

استاد ما شهید سیدمحمدباقر صدر، نخستین شخصی بود که در این مسئله ورود پیدا کرد؛ اگرچه نتوانست نتیجه مهمی به دست آورد زیرا نتیجه احتیاج به فکر اقتصادی نیز دارد و فقط با نگاه فقهی نمی­توان به نتیجه رسید. باید نگاه فقهی و مالی با همدیگر ادغام شوند تا روشن گردد که چگونه می­توان کارهای بانک را با احکام شرعی مطابق کرد؟

مسئله زن و پرداختن به آن از منظر فقهی، امر مهمی است. زنان در جمهوری اسلامی در همه امور همدوش مردان به ایفای نقش می‌پردازند. در ادارات دولتی و مراکز تجاری فعالیت می­کنند قبل از اینکه در فقه جایگاه این مسائل روشن شده باشد. این همان فاصله­ای است که ميان فقه و زندگی مردم وجود دارد.

فتاوای امروزه همان فتاوای قدیم است. کدام کتاب فقهی­ای از غنا تعریف کاملی ارائه داده است؟ در همه کتب در تعریف غنا می­گویند «آنچه در بین اهل فسق متعارف است» و نتیجه این است که در واقع تعریف مشخصی برای غنا در نصوص وجود ندارد. موسیقی و غنا در تاریخ ما هیچ وقت آنگونه که در میان غربی‌ها به عنوان یک هنر شناخته می‌شود شناخته نشده؛ بلکه در تاریخ ما موسیقی و غنا، بخشی از زندگی فاسقان و فاجران بوده است.

حقیقت مسئله این است که نهضت جبل­‌عامل با شهادت شهید ثانی به پایان رسید تا در ایران جوانه بزند. پس از ایشان هر آنچه از علما در لبنان چشم به جهان گشودند، مانند شعله­ای بودند که مورد استفاده قرار می‌گرفتند؛ اما بیشتر تأثیر منطقه‌ای و تبلیغی داشتند. بسیاری از آنها فقهای بزرگواری بودند، اما فقیه بزرگوارِ به تنهایی کفایت نمی‌کند، بلکه به محیط و بستر مناسب نیز نیاز دارد و این بستر با همه امکانات به ایران نقل مکان کرده بود.

تحول و چشم‌­اندازی که ما در انتظار آن هستیم، خارج شدن فقه از اتاق‌های دربسته است و این تنها راه خروج ما و گذر از مرحله سابق به مرحله جدید است. شکست ما این است که با مردم همراهی نکنیم.

منبع: https://rasoulalsalam.com