پژوهش پیرامون شخصیت‌ها، مؤسسات و حوزه‌های لبنان از دیگر فعالیت‌های مرکز فرهنگی پژوهشی رسول السلام در راستای شناخت هرچه بیشتر ظرفیت‌های فرهنگی لبنان به‌شمار می‌رود. از این رو در این نوشتار پیشینه و مختصات حوزه علمیه حلب مورد بررسی قرارگرفته است.

حمدانیان، که توجه خاصی به فرهنگ اسلامی و تفکر شیعی داشتند، باعث شدند که حوزه علمیه شیعی در این شهر شکل بگیرد. فارابی (۲۵۹ـ۳۳۹هـ.ق) از شخصیتهای مهم و بنیان گذار این حوزه است. فارابی، بنیان گذار فلسفه اسلامی، از دانش آموختگان حوزه نجف بوده است. ابوالصلاح حلبی، سلاّر، حمزه بن عبدالعزیز، ابومکارم ابن زهره (م: ۵۸۵)، ابن شهرآشوب مازندرانی از شخصیتهای اثرگذار این حوزه علمی شیعه بشمارند. از دوره حاکمیت حمدانیان و سپس بنی مرداس بر شهر حلب، حضور فرهنگی و اجتماعی شیعیان در پرتو سیاست های حمایتی این حاکمیت ها و نیز مهاجرت عالمان شیعی از دیگر سرزمین های اسلامی به حلب پررنگ تر شد؛

فارابی، بنیان گذار فلسفه اسلامی، از شخصیت های مهم و بنیان گذار حوزه حلب است.

چنان که بازتاب نام و شرح حال عالمان شیعی حلب در دوران حمدانی و بنی مرداس در کتب رجالی و تواریخ محلی، نشان از رونق و شکوفایی حوزه شیعی حلب دارد. حمایت امرای حمدانی و بنی مرداس، نیابت شاگردان سید مرتضی و شیخ مفید در حلب، و همچنین، تربیت شاگردانی در حوزه شیعی حلب توسط آنان، از عوامل شکل گیری و رونق حوزه شیعی حلب به شمار می رود. علاوه بر این، حضور فعال علمای امامی و رونق حوزه شیعی حلب، موجب تغییر و تحول مذهبی مردم حلب از فقه حنفی به امامی شد که تا پایان قرن ششم هجری همچنان ادامه داشت.

تغییر مذهب مردم حلب از فقه حنفی به فقه امامی به دلیل مهاجرت علمای شیعی به حلب و حضور پر نگ آنان در دوره حاکمیت حمدانیان و بنی مرداس

دوره اول

با مرور بر تاریخ حلب درمی یابیم که نخستین دوره حوزه علمیه شیعه حلب به عصر حمدانیان می رسد از جمله دانشمندانی که در این دوره در حلب می زیستند ابونصر محمد بن محمد بن طرفان مشهور به «ابونصر فارابی» (حدود ۲۵۹ – ۳۳۹ ق.) است وی مدت زیادی در بغداد ماند و علوم بسیاری را در آنجا تحصیل کرد سپس در سال ۳۳۰ هجری به حلب رفت و در پناه امیر سیف الدوله حمدانی زندگی کرد از جمله آثار اوست: ۱ – آراء اهل المدینه الفاضله ۲ – احصاء العلوم ۳ – فصوص الحکم ۴ – السیاسات المدینیة ۵ – کتاب الجمع بین رایی افلاطون الالهی و ارسطو حمدانیان توجه خاصی به فرهنگ اسلامی و تفکر شیعی داشتند از این رو در تاسیس کتابخانه ها و بزرگداشت مقام دانشمندان دینی می کوشیدند. «شیخ ابو الحسین ثابت بن اسلم بن عبد الوهاب حلبی » از جمله دانشمندانی بود که در این دوره می زیست وی از بزرگان شیعه و دانشمندان علم نحو بود و کتابخانه شهر حلب در در زمان سیف الدوله اداره می کرد اسماعلیلیان به موجب کتابی که وی درباره چگونگی پیدایش این مذهب و نقاط ضعف آن نگاشته بود او را به شهادت رساندند تاریخ شهادت وی از بین سالهای ۴۲۰ الی ۴۶۰ ذکر کرده اند.

توجه خاص حمدانیان به فرهنگ اسلامی شیعی و تاسیس نخستین حوزه علمیه شیعه

دوره دوم

این دوره مقارن با عصر آل مرداس است شیعه در این زمان به رشد و شکوفایی خاصی رسید برخی از شاگردان شیخ مفید و سید مرتضی در این شهر می زیسته و بعضی از رسایلی که آنان نگاشته اند در جواب مردم حلب است.

سلار

حمزة بن عبد العزیز دیلمی معروف به «سلار» ازديگر دانشمندان و فقهاي بزرگ شيعه در اين دوره است كه از حوزه علميه بغداد به حلب هجرت كرده است. وي از شاگردان شيخ مفيد و سيد مرتضي است. سيد مرتضي او را به نيابت به حوزه علميه حلب فرستاد تا منصب احكام و دروس را برعهده گيرد. «التقريب» در اصول فقه، «المراسم» در فقه و «التذكرة في حقيقة الجوهر و العرض» از تأليفات اوست.

ابن شهر اشوب

رشید الدین محمد بن علی بن شهرآشوب مازندرانی » (متوفی ۵۸۸) نیز از مفاخر شیعه در نیمه دوم قرن ششم هجری است که زمانی را در حوزه علمیه حلب بوده است و در ادبیات عرب، شعر، قرائت، تفسیر، حدیث، فقه، اصول و علوم عقلی تبحر داشته است وی در بغداد می زیست و در اواخر عمر در حلب اقامت گزید و به تدریس مشغول شد.

از شاگردان مكتب پرفيض او دو دانشمند شيعی شناخته شده اند:
۱. علامه شهير نجم الدين سيد محمد بن ابي القاسم بن زهره حلبي (سال ۵۸۵)، مؤلف كتاب «الاربعين»
۲. جمال الدين ابوالحسن علي بن شعرة حلي جامعاني

تأليفات ابن شهر آشوب عبارتند از:
۱. مناقب آل ابي طالب
۲. مثالب النواصب
۳. المخزون و المكنون في عيون الفنون
۴. الطرائق في الحدود و الحقائق
۵. ماندة الفائدة
۶. المثال في الامثال
۷. معالم العلماء
۸. الاسباب و النزول علي مذهب آل الرسول
۹. الحاوي
۱۰. متشابه القرآن
۱۱. الاوصاف
۱۲. المنهاج
آرامگاه او امروز در بيرون شهر حلب زيارتگاه مسلمين است.

ابوالصلاح حلبی

پاسخیكی از اعاظم دانشمندان شیعه، تقی‌الدین بن نجم‌الدین حلبی است. ایشان نماینده سیدمرتضی در سرزمین حلب بود. ابوالصلاح مجتهد عالی‌رتبه و فقیه برجسته‌ای است كه به علت دوری از حوزه علمیه بغداد نامش كمتر در مآخذ مشاهده می‌شود. حلبی چهار كتاب فقهی مهم تألیف كرده است. این كتب اربعه عبارتند از: «البدایه»، «مختصرالفرائض»، «اللوامع فی‌الفقه»، «الكافی فی‌الفقه». این روحانی بزرگ در منطقه محل سكونت خود موفق به استحكام و پایندگی مكتب تشیع شد و شاگردان مستعدی را در حوزه درس و تعلیم خود پرورش داد.ابوالصلاح حلبی در سال ۴۴۷ ق سیزده سال پیش از رحلت شیخ الطائفه ابوجعفر محمد بن حسن بن علی طوسی دعوت حق را لبیك گفت.

ابن زهره حلب

از ديگر دانشمندان شيعه كه در اين دوره مي زيسته است «عزالدين ابوالمكارم حمزة بن علي بن زهره حسيني حلبي» (متوفي ۵۸۵. ق) معروف به «سيد ابوالمكارم ابن زهره» است. «آل زهره» از خاندان‌های جلیل‌القدر شیعه مقیم حلب بودند. بسیاری از اعضای آل ابن زهره، از جمله برادران و عموزادگان از فقهای سرشناس شیعه‌اند. نسب وي با هشت واسطه به امام صادق ـ عليه السلام ـ مي پيوندد. خاندان ابن زهره پيوسته منصب نقابت و رياست علمي و ديني شيعه حلب را برعهده داشته و همواره مورد تجليل مردم بوده اند. ابن زهره از فقهاي نامي و متكلمان مشهور قرن ششم و بزرگترين دانشمند شهر تاريخي حلب است كه در علم فقه و اصول و كلام و ادبيات عرب مهارت بسزايي داشته است. مهم‌ترین اثر فقهی‌اش «غنیه النزوع» است كه شامل فقه اكبر (عقاید)، اصول فقه و احكام شرعی می‌باشد. ابن زهره در این كتاب به روش سیدمرتضی در انتصار و ناصریات و نهج شیخ طوسی در “الخلاف” و “المبسوط” عمل كرده و در استدلال‌های خود از آیات، روایات و اجماع استفاده كرده است. از شاگردان عالیقدرش می‌توان «ابن ادریس» را نام برد.

ابن زهره فقیه، متکلم و مجتهد به نام شیعه و بزرگترين دانشمند شهر تاريخي حلب، در حلب زیست، در حلب وفات یافت و در همان جا به خاک سپرده شد.

این مجتهد گرانقدر شیعه در شهر حلب زیست و در حلب وفات یافت و به خاك سپرده شد. توجه داشته باشیم هرگاه در اصطلاح فقها تعبیر «حلبیان» به كار رود، مقصود ابن زهره و ابوالصلاح است؛ و هرآینه «حلبیون» گویند، مراد این دو نفر افزون بر ابن براج * می‌باشد. ابن زهره در ۵۸۵ روح از كالبدش مفارقت كرد.
وي داراي حوزه درس بوده و شاگردان بسياري را در مكتب خويش پرورده است. از جمله شاگردان اوست:
۱. فقيه نابغه ابن ادريس حلي
۲. معين الدين سالم بدران بن علي مصري مازني
۳. شاذان بن جبرئيل قمي
۴. محمد بن جعفر مشهدي، مؤلف كتاب «المزار»
۵. علامه فقيه سيد محي الدين بن محمد.[۱۰]

پس از دو دوره اي كه معاصر آل حمدان و آل مرداس است، شيعه مورد خشم حكام و امراي وقت بوده و نتوانسته است به صورتي فراگير به فعاليت پردازد و حوزه درسی داشته باشد.

منبع: حوزه های علمیه در گستره جهان ۳۲۷ـ۳۳۳.

منبع: https://rasoulalsalam.com